Kripto paralar dünyasına halihazırdaki dışlayıcı, modası geçmişi, hantal küresel finansal sistemi değiştirmek veya düzeltmek heyecanıyla giren şahsım da dahil birçok kişi için kripto piyasasında bu yıl yaşanan çökme soğuk bir duş etkisi oluşturdu.

Şunu açıkça söylememiz gerekir ki yatırımcılara darbe vuran bu büyük finansal olayın çok büyük bir kısmının nedeni teknoloji değildi.

Örneğin Bitcoin blok zinciri geçen yıldaki hiçbir dramatik olaydan etkilenmeden hayatını sürdürdü. Her gün her 10 dakikada bir kayır defterine bir blok daha eklendi. Bu durum, Bitcoin, Ethereum ve diğer izinsiz blok zinciri protokollerini işleten küresel, merkeziyetsiz ağların piyasadaki iniş çıkışlardan etkilenmeden, aracı gerektirmeyecek biçimde değer üretmeye devam edebildiklerinin ispatı oldu. Bu devasa, otonom sistemlerin varlığı ve ısrarla işlevini yerine getirmesi beni çok etkiledi.

Ancak “kripto” protokollerin, akıllı sözleşmelerin ve kriptografinin çok daha ötesinde bir kavram. Kripto bir dizi teknolojinin vücuda büründürdüğü bir yaklaşım etrafında bir araya gelen insanlar topluluğu. Teknoloji, bu topluluk olmadan yaygınlığa erişemez ve dünyaya değişim getiremez. Ne yazık ki 2022’de yaşanan olaylar bu topluluğun bazı üyelerinin yaptıkları nedeniyle gerçekleşti. Her ne kadar birkaç kişi suçun büyük bölümüne neden olsalar da burada büyük bir kolektif sorumluluk da söz konusu. Tüm bu hırsızlıklar, kandırmacalar ve güven erozyonu hepimizin gözlerinin önünde gerçekleşti. 

Eğer 2022’de yaşanan refah kaybından ders çıkaracaksak tüm suçu Sam Bankman-Fried ve yardakçılarına atmak doğru olmaz. ABD’ye iade edilen SBF yaptıklarının cezasını çekecek elbette ancak buradaki asıl soru şu: Sadece teknolojik anlamda değil hukuk ve standartlar anlamında güçlü olan ve SBF benzerlerinin bu tür işlere kalkışamayacağı bir sistemi nasıl kurgularız?

Bu sistemi kurmak için 2023’te ve sonrasında yapılması gereken çok iş var. Ancak öncelikle 2022’den alınacak derslerle başlamalıyız. Alınacak çok ders var. Bence en önemli beş ders şunlar:

1. Kripto genel ekonomiden bağımsız değil

Kasım ayında FTX’in çökmesine dair oluşan yoğun gündem nedeniyle yılın ilk dönemlerinde kripto para piyasasında yaşana çalkantıları ve kayıpları unutmuş olabiliriz. Buradaki kayıplar kripto kaynaklı bir skandaldan ziyade Fed’in faizleri artırmasından kaynaklanıyordu. Bu ekonomik durumla birlikte sermaye akışı aralarında kripto paraların da olduğu daha riskli varlıklardan daha güvenli varlıklara yöneldi. Yani makro ortam çok ama çok önemli.

2. Aşırı kaldıraç salgına neden olur.

Bir kripto oluşumunda yaşanan olumsuzlukların diğerlerine de sıçraması durumu olarak tanımlayabileceğimiz salgınların öncesinde de önemli olaylar yaşandı. 1997 Asya mali krizi, 1998 Long-Term Capital Management çöküşü, 2008 mortgage krizi ve daha birçok olay finans tarihinde önemli yer edindiler. Aslında bu krizlerin tümünde ortak bir karakteristik var: Finansal varlıkların değerlerinin artacağına dair aşırı beklenti. Bu beklentilerin doğru olmadığı ortaya çıktığında çıkış ve panik dalgası kredi sağlayanları ve borç verenleri tıkayacak kadar yoğun oluyor. Temelindeki protokollerin doğası gereği merkeziyetsiz olan kripto dünyası da bundan azade değil.

3. DeFi dayanıklı ama süreklilik arz eden biçimde bir teknik ve ekonomik denetim gerekli.

FTX, Celsius Network, Voyager Digital, Three Arrows Capital, Genesis gibi 2022’nin önemli olaylarının çoğunda elindeki müşteri paralarını riskli biçimde değerlendirmeye çalışan CeFi (merkezi finans) şirketleri başrolü oynuyordu. Bu durum DeFi (merkeziyetsiz finans) taraftarlarının elini güçlendirdi zira bu kişiler merkeziyetiz piyasa yapıcıların ve borsaların ayakta kalma nedeninin yolsuzluk yapabilecek bir aracı gerektirmemeleri olduğunu vurguluyorlardı. (Genesis, CoinDesk’in de ana şirketi olan Digital Curreny Group’un bir iştirakidir.)

Chainalysis geçem Ekim’de yaptığı açıklamada DeFi yatırımcılarının bu on aylık dönemde akıllı sözleşme açıkları, sahtekarlıklar ve hatalı kurgular nedeniyle 3 milyar dolar para kaybettiğini belirtiyordu. (Terra ekosisteminin çöküşü hatalı kurgulara en güzel örnektir.) DeFi vahşi, volatil, karmaşık ve tahmin edilemez bir alan. Bu dünyanın yaygınlık kazanması için güvenilir dış kaynakların veya ödül peşinde koşan geliştiricilerin sistemi sürekli denetlemeleri gerekli. 

4. İşin özü: Kripto fiyat artışı beklentileriyle ayakta durmaz

2020-2021’de sosyal medyanın sürüklediği şaka paralar çocukları bile milyoner yaparken, DeFi projeleri dünyanın hiçbir yerinde bulamayacağınız getiriler vaat ederken ve kurumsal ve bireysel yatırımcılar kripto piyasasının değerini yaklaşık 15 kat artırıp 3 trilyon dolara yükseltirken hepimiz daha zor sorulara cevap aramalıydık. En önemli soru da şu olmalıydı: Tüm bunların altında ne yatıyor?

Bugün baktığımızda birçok protokolün ve onların vaat ettiği getirilerin vaatten öteye gidemediklerini görüyoruz. Bunların büyük bir kısmı momentum trading üzerine kurulmuş ve “fiyatlar artacak” beklentilerinden beslenen yapılardı. Artık işin özüne dönme ve faydaya odaklanma zamanı geldi. Token’ların getirilerinin gerçek değere bağlı olması gerekli. Bu değer ülkeler arası ödemeler, merkeziyetsiz enerji, NFT’ler üzerinden yeni pazarlama modelleri ya da başka bir umut vaat eden kullanım senaryosu olabilir ama özünde gerçek değer yatmalı. 

5. Kripto alanında bilgili, bağımsız ve zorlayıcı bir basın anlayışı gerekli.

Bu yorum kendi alanımızla ilgili. 2022 şunu gösterdi ki sektörün insanları ve kurumları aksiyonlarından dolayı sorumlu tutacak bir “Dördüncü Kuvvet” yapısına ihtiyacı var. İzinsiz blok zincirleri soluduğumuz hava, içtiğimiz su, kullandığımız otoyollar gibi bir kamu mallı olarak görülmeli. Bu altyapılar gibi korunmalı ve bu nedenle şeffaf olmalılar. (Burada bireysel mahremiyet ile bir denge kurulmalı.) Her ne kadar FTX’in bir kumdan kale gibi yıkılmasında CoinDesk olarak üstlendiğimiz önemli rolden dolayı gurur duysak da neden bu olayın daha önce tespit edilemediği sorusu havada asılı duruyor. Cevap: Bu piyasayı haberleştiren bilgili, kriptodan anlayan, profesyonelce yönetilen ve bağımsız gazeteciler ve gazetecilik kurumları çok ama çok az. (New York Times ve diğer ana akım medyada SBF’in yaptıklarını yeterince analiz edemeyen yumuşak yazıların çıkmasının nedeni de bu.) 

Sektörde oluşmasını hayal ettiğimiz şeffaflık seviyesi, Twitter veya başka mecralarda birkaç “vatandaş gazetecisinin” çabalarıyla gerçekleşemez. FTX olayının sosyal medya üzerindeki bir dizi insanın verdiği bilgilerle açığa çıktığını söyleyenler Ian Allison gibi eğitimli ve tecrübeli bir gazetecinin araştırmacı gazetecilik çabalarının, onun arkasında profesyonel biçimde çalışan haber merkezini ve okuyucularından aldıkları güçlü bağımsızlıklarını sağlayan editörleri görmezden geliyorlar.  (CoinDesk DCG’nin bir iştiraki olmasına karşın kendi etik kodlarıyla hareket eden bağımsız bir yapıdır.) Ian’ın haberi gündeme düşmeden önce Twitter’daki topluluğun vicdanı neredeydi acaba?

Bu sektör gelişmek istiyorsa 2022’de ortaya çıkan yanlışları görmezden gelemez. Bunun için şeffaflık ve gazetecilerin yaptıklarının sektöre zarar vermek değil uzun vadede sektörün yapısını güçlendirmek için önemli olduğuna dair bilinç gerekiyor.