Merkez Bankası dijital Türk lirasını ar-ge projesi kapsamında ilk raporunu yayımladı.

 Dijital lira, ödemeleri otomatize ederken aynı zamanda yeni bir e-devlet uygulaması ve kamusal yaşam biçimi haline gelebilir. Uluslararası mecralarda ise merkeziyetsiz finansa dair politika önerileri tartışılıyor. 

Merkez Bankası Dijital Türk Lirası Projesi

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası yılın son mesai gününde, yürütmekte olduğu dijital Türk lirası ar-ge projesinin Faz 1 Değerlendirme Raporunu yayımladı. 

Rapordan birinci fazda yapılan çalışmaların daha çok mimari tasarım, teknik test ve denemeler ile genel ilkeler çevresinde geliştiği gözlemliyoruz. Rapor mevcut durumda TCMB’nin bağlayıcı bir kararı niteliğini taşımıyor; dolasıyla çalışmalar sırasında kurgulanmış düşünce ve uygulamalar henüz resmi bir nitelikte değil. 

Ancak ilk görünüşe bakıldığında Merkez Bankası dijital lirayı egemenlik yetkisi dahilinde basılan Türk lirasının yalnızca yeni bir biçimden ibaret görüyor ve halihazırda elektronik olarak sunulan finansal hizmetlere/araçlara bir alternatif veya rakip olarak tasarlamıyor. Bu doğrultuda, dijital liranın bir kripto varlık türü olmayacağı raporda açıkça ifade edilmiştir. Yine bu doğrultuda, dijital Türk lirasının ihracı ve dolaşımı için izinsiz (permissionless) olmayan bir dağıtık defter sisteminin kullanılacağı raporda açıklanmıştır.

Dikkat çeken bir başka husus da sistemin dijital kimlik ve dijital kamu hizmetleri ile entegre olabilecek şekilde tasarlanmasına yönelik fikirlerdir. Her bir kullanıcı eşsiz bir alfanümerik değer üzerinden üretilen bir kimlik numarasına sahip olacak ve böylelikle her bir gerçek veya tüzel kişinin tek bir dijital Türk lirası hesabı olacaktır. MOTA değeri olarak adlandırılan bu kimliklendirme yöntemi, IBAN numarasından farklı ve daha kapsamlı olarak aracı finansal kuruluş bilgisi içermeyecek ve doğrudan hesap sahibi kişinin etiketi olacaktır. Bu nedenle MOTA değerinin ileride birçok kamu ve özel kuruluş nezdinde kimlik doğrulama amaçlarıyla da kullanılması muhtemeldir.

Sistem mevcut finansal sisteme zarar verme genel ilkesi ile iki katmanlı bir yapı olarak tasarlanmaktadır. Dijital Türk lirasının ihracını, banknot için de geçerli olduğu üzere, Merkez Bankası yapacak, dağıtımını ise bankalar ve diğer finansal aracı kurumlar gerçekleştirecektir. Kullanıcılar sahip oldukları MOTA değeri ile herhangi bir finansal aracı kuruma bağlı olmayacak ve herhangi bir aracı kuruluşun sağladığı hizmet ile dijital lira hesaplarına erişebileceklerdir. Öte yandan finansal aracı kurumlar servis katmanında sağlayacakları değişik nitelikte hizmetler ile kullanıcı tercihi için rekabet edeceklerdir. 

Bu hizmetlerden önemli bir tanesi programlanabilir ödemeler olacaktır. Nitekim dijital lira projesinin amaçlarından bir diğeri programlanabilir ödemeler ekosisteminin gelişimine katkı sağlamaktır. Bu doğrultuda raporda dijital Türk lirasının programlama katmanında kamu veya yetkilendirilmiş özel kuruluşların şablon ödeme sözleşmeleri yazmasının mümkün olacağı ifade ediliyor. Başka bir ifade ile dijital Türk lirasının ihdası akıllı sözleşme yazımına yeni bir sektörün ortaya çıkmasını sağlayabilir.

Raporda ayrıca MOTA değeri yolu ile hesap tanımlayıcı mekanizmalar tesis edileceğinden bahisle kişisel mahremiyetin gözetileceği ifade edilmektedir. Bununla birlikte, kullanıcıların sistemi kullanmasını sağlayacak banka gibi finansal aracı kurumlar MOTA değeri ile kimlik eşleşmesi bilgilerine sahip olacaktır. Dolayısıyla malvarlığı dondurma, haciz gibi yasal icra ve infaz işlemlerinin doğrudan kişilerin dijital lira varlığı üzerinden gerçekleştirilmesi ihtimal dahilinde olabilecektir. Yine, kişi mahremiyetini ifşa etmeyecek olsa da, birtakım kamuca teşvik edilmeyen harcamaları yapmış hesapların daha sonra bazı kamu ve özel hizmetlerden faydalanmasının kısıtlanmasına veya men edilmesine dair distopik gözetim toplumu düşünceleri akla gelmiyor değil.

Son olarak, birinci fazdaki testlerde mobil bir cüzdan denenmiş olsa da, dijital liranın daha güvenli bir şekilde saklanması ve finansal işlemlerde kullanılması için donanım cüzdanların da üretilebilmesi hedeflenmektedir. Böylelikle dijital Türk lirasının oluşturulması ile donanım cüzdan pazarının da ülkemizde gelişimi ve yerel üreticilerin ortaya çıkması beklenebilecektir. 

Merkeziyetiz Finansın Regülasyonunda Uluslararası Mutabakat Arayışları

Aralık ayının son önemli küresel gelişmesi ise Uluslararası Menkul Kıymet Komisyonları Örgütü’nün (IOSCO) Merkeziyetsiz Finansa Dair Politika Tavsiyeleri Nihai Raporunu yayınlaması oldu.

Raporu hazırlayan çalışma grubuna SEC (ABD) liderlik etmekte ve CFTC (ABD), ESMA (AB), Birleşik Krallık Finansal Faaliyetler Kurumu (FCA), Güney Kore Finansal Hizmetler Komisyonu, Ontario Menkul Kıymet Komisyonu ve Singapur Mali Kurumu gibi kripto varlıklar alanındaki politika ve uygulamaları ile dünya çapında dikkat çekmiş birçok ülke yetkili kurumu katkı sunmuştur. Türkiye’nin Sermaye Piyasası Kurulu ise çalışma grubuna katkısı olan kurumlar arasında sayılmamaktadır. 

Sektör olarak merkezi kuruluşlarca verilen hizmetlerin regülasyonunu tartışadururken DeFi tarafı belki de bu tartışmalar ve projeksiyonlar için kamu ve yerleşik finansal kuruluşlar nezdinde henüz yeterli önemde görülmüyor. Bununla birlikte DeFi ekosisteminde mevcut toplam değer 2021’de 180 milyar USD’ye ulaşmış ve Kasım 2023 sonunda ise 47 milyar USD olarak hesaplanmıştır. Terra USD ve LUNA tokenlerin çöküşü, bir süreliğine USD Coin’in sabit değerinin bozulması gibi birçok olumsuz gelişme ve ayı piyasası durumu dikkate alındığında mevcut DeFi hacminin halen ciddi bir boyutta olduğu ve büyük bir potansiyele sahip olduğu söylenebilecektir.

Öte yandan Raporda en büyük dört merkeziyetsiz borsanın (DEX) bu alandaki pazarın %54’ünü kapadığı ve kripto ekosisteminde gerçekleşmiş on en büyük siber saldırıdan dokuzunun DeFi projelerine karşı yapıldığı kaydedilmiştir. 2022 yılında gerçekleşmiş kripto varlık hırsızlığı suçlarının %82,1’i ise DeFi protokollerinde gerçekleşmiştir. Tüm bu veriler merkeziyetsiz piyasaların güvenliği ile bu ekosistem ile etkileşime giren kullanıcıların korunması açısından DeFi’nin de belli bir aşamada regülasyona ihtiyaç duyduğunu göstermektedir.

DeFi’deki maddi hasarlar bir yana, ekosistemdeki yapısal riskler de yasal düzenlemeler açısından dikkate alınması gereken bir diğer etmen. DeFi projelerinin genellikle şeffaf ve öngörülebilir olmayan kontrol ve yönetişim mekanizmaları, ‘oracle’ gibi blok zinciri dışından veri aktarım mekanizmalarının taşıdığı güven riski ve merkezi kripto hizmetlerine kıyasla katbekat fazla olan bilgi (veya yetenek) asimetrisi merkeziyetsiz finans kullanıcılarının sistemin doğası her zaman taşıdığı risklerdendir.

Risklere karşı IOSCO çalışma grubunun dokuz temel politika önerisi raporda yer alıyor. Bunlardan bazılarının sektör gerçekleriyle bağdaşmadığı ileri sürülebilir. Örneğin, merkeziyetsiz finans ürünlerine de konvansiyonel finans piyasalarına uygulanan kuralların aynen veya çok benzer biçimde uygulanması DeFi nosyonunun bizatihi kendisine karşı çıkmak olacaktır. Bununla birlikte, teknik standartlar ve sertifikasyon, kamuyu aydınlatma yükümlülükleri ile menfaat çatışmasını yasaklayan kurallar ve ülkelerin ilgili kurumları arasında hızlı ve etkin istihbarat paylaşımını sağlayan bir çerçeve merkeziyetsiz uygulamaların büyümesi ve benimsenme seviyesini artıracak gelişmeler olacaktır.