Uzun yazıyı okumaya üşenenler için kısa özet:

• CEX’ler ve DEX’ler genelde birbirine rakip yapılar gibi görülürler. Ancak bir CEX, güvenliği, şeffaflığı ve izin gerektirmeyen işlemleri güvence altına almak için arka planda merkeziyetsiz bir yapı çalıştırdığında bu iki yaklaşım birbirini destekler hale gelebilir.
  
  
• Zincir üzerindeki şeffaflık yolsuzluklar dahil fonların kötü amaçla kullanılmasını önleyen bir özelliktir.
  
  
• Bir CEX, ön yüzlerin KYC/AML çalıştırmasına, token’ları filtrelemesine ve diğer belirli uyumsal tedbirlerin alınmasına imkân sağlayabilir.
  
  
• DEX her zaman izin gerektirmeyen yapıda olan bir arka sistemdir. DEX ister iyi ister kötü niyetle devletler tarafından durdurulamaz ve sansürlenemez.
  
  
• Altyapı gelişimleri sayesinde DEX’lerin çoklu zincirleri desteklemesi mümkün hale geliyor. Bu da CEX’lerden ayrışan önemli bir nokta.

Merkezi borsaların (CEX) kriptonun büyümesini destekleyemeyeceği artık açık ve net bir gerçek olarak görülüyor.

CEX’ler bir dizi saldırı sonrasında milyarlarca doların buharlaşmasına neden oldu. Bunlar arasında dış saldırılar (Mt. Gox), kaynakların kötü kullanımı (FTX) ve son olarak düzenlemecilerden gelen baskılar (Binance ve Coinbase) sayılabilir. Bu gelişmelere karşın bu yapıların DEX formatındaki rakipleri ayakta kalabildiler.

CEX’ler kendi varlıklarını kendileri elinde bulundurmak istemeyen kullanıcılar ve uyum zorunluluğu olan işletmeciler için hâlâ önemli bir seçenek olarak masada duruyorlar. CEX’ler bu beklentileri karşılamak ve kendilerine yönelik tehditlere karşı savunma yapmak için DEX teknolojisini entegre ettikleri hibrit yapılar kurgulamanın yollarını arıyorlar. Aslında merkezi ön tarafın arkasında çalışacak zincir üzerinde akıllı sözleşmelere gereksinimleri olduğu görülüyor. 

Bu tür bir entegrasyonun mümkün olması için yeni bir birlikte çalışma altyapısının oluşması elzem. İşte bu nedenle her CEX’in bir DEX’e ihtiyacı olduğunu söylüyorum.

DEX’ler ve CEX’lere dair biraz bilgi

İlk DEX’ler Mt. Gox’un hacklenmesi sürecinin duyulmasını takip eden birkaç ay içerisinde ortaya çıkmaya başladı. DEX’ler “bal tuzakları” yani hackerların hedef olarak gördükleri para havuzları olarak görülen CEX’lerin risklerinden uzak durmanın bir yolu olarak popülerlik kazandılar. 

2020’den bugüne verilere bakıldığında dış saldırganların Mt. Gox ve benzeri yapılardan 15 milyar dolardan fazla para çaldıkları görülüyor. Ancak zaman içerisinde bu yapılar da olgunlaştı ve CEX saldırıları git gide azaldı. Bugün CEX’lerin trafiği DEX’lerin trafiğinden 10 ile 100 kat daha fazla.

Elbette ki hack dışında bazı diğer konular da önemli. FTX, bir dizi yöneticinin yolsuzluğa bulaşması ve kendisiyle ilişkili bir hedge fon üzerinden milyarlarca dolar kaybetmesi ile hatırlanıyor. En büyük iki borsa olan Binance ve Coinbase dünyanın en güçlü finansal düzenleyicileri ile mücadele ediyorlar ve varoluşsal bir savaş veriyorlar. 

İlginç olan şu ki DEX’ler hacklenme, yolsuzluk ve düzenleme gibi konulara karşı güçlü bir güvenli liman olarak görülüyorlar. Ve belki de ilk kez CEX’lerin en güçlü özelliklerinden biri olan herhangi bir token’ı listeleyebilme noktasında rekabet edebilir hale geliyorlar. 

Binance bunu erken aşamada gördüğü için kendi DEX yapısını oluşturdu. OKX de kısa sürede bu dalgaya katıldı. Şimdilerde Coinbase katman 2 blok zinciri olan Base’i duyuruyor. En büyük CEX’lerin merkeziyetsiz yapılar kurmaya başlaması bize bir şey anlatıyor: CEX ve DEX birbirini destekleyen yapılar olarak kurgulanabilir.

İşte her CEX’in bir DEX’e ihtiyaç duymasına dair birkaç nokta:

DEX’ler güvenlidir

Merkeziyetsizlik hatalara ve hacklenmeye karşı doğal bir direnç oluşturur. Bu internetin ilk dönemlerinde benimsenen ve bilgisayar sistemlerini nükleer saldırılara karşı dayanıklı kılmayı hedefleyen yaklaşıma benzerlik gösterir.

Bitcoin ve Ethereum bu tür sistemlerin uzun ömürlü olduklarına ve iyi çalıştıklarına örnek iki yapıdır. 

Sistemleri saldırılara ve çöküşlere karşı korumanın en iyi yolu merkeziyetsiz yaklaşımları benimsemektir. 

CEX’lerin kullanımı kolaydır

Genelde DEX’ler CEX’lerden daha dayanıklıdır ancak bazı konularda rekabet güçleri zayıf kalabilir. Örneğin farklı blok zincirlerinde token alım-satımı yapmak… Zincirler arası altyapılara dair gelişmeler DEX’lerin de işlemleri daha hızlı yapmalarına imkân veriyor. 

DEX’lerin ana özelliği olan merkeziyetsizlik bir noktada kullanıcıları uzak tutmaya da neden oluyor. Zira herkes kendi özel anahtarını yönetme sorumluluğunu almak istemeyebiliyor.

İster kullanıcı sayısı ister parasal hacim olarak ölçülsün merkezi ve saklama özelliği olan sistemler olmadan ana akıma dair bir yaygınlaşma yakalamak mümkün olmayacak.

DEX’ler şeffaftır

Saklama özelliği sunan ve en çok tanınan/bilinen merkezi yapı FTX’tir. FTX büyük bir çöküş yaşamadan önce çok büyük bir başarı hikâyesi olarak görülüyordu.

Sorun şu ki FTX gibi yapıların nasıl para kazandığını bire bir görmek ve anlamak mümkün olmayabiliyor. FTX elindeki kaynakları alım-satıma yatırdı, kumar oynadı ve kaybetti.

Bir DEX üzerinde gerçekleşen işlemler zincir üzerinde yayınlanır. Kullanıcılar yatırdıkları paranın durumuna ve nasıl kullanıldığına hâkim olurlar. İsteyen bir şekilde burada da üçkağıt yapmayı deneyebilir ama bu o kadar da kolay olmayacaktır.

Her işlemin zincir üzerinde kayda geçirilmesi de gerekmeyebilir. Ancak arka tarafta çalışan bir DEX yapısı fonların nasıl saklandığına ve kullanıldığına dair bir görünürlük sağlar. Kullanıcılar fonlarının güvende olduğunda emin olabilirler.

CEX’ler uyumludur

Bir DEX üzerinde zincir dışındaki bir bilgiyi entegre etmek kolay olmayabilir ve karmaşık ve kırılgan bir “kâhin” desteği gerektirebilir. Merkezi bir borsada ise bunu yapmak çok daha kolaydır. 

Merkezi ön yüzler müşteri tanıma (KYC) ve kara para aklamayı engelleme (AML) süreçlerini kolaylıkla yönetebilir, listelenen token’ları sınırlayabilir ve düzenlemelerin getirdiği diğer filtreleri kolaylıkla uygulamaya alabilir. Arka tarafta bir DEX çalıştıran bir CEX farklı düzenlemelere uyum ağlamak için birden fazla ön yüz kurgulayabilir. 

Kullanıcı deneyiminin izin gerektirmeyen arka taraf ile ne kadar uyumlu olması gerektiğine borsanın kendisi karar verebilir. Genelde farklı kullanıcı gereksinimlerine yönelik farklı izin gerektirmeyen katmanlar kurgulanır. Bu, finansal kurumların API’ler üzerinden özelleştirilmiş veri akışı sağlamalarına benzer. 

DEX’ler izin gerektirmezler

Kripto para dünyası hayata geçtiği andan itibaren istismarcı devletlere karşı bir koruma kalkanı olarak görülmüşlerdir. Devletler bazı coin adreslerini kara listeye aldılar, kullanıcıları izlemeye çalıştılar. Ancak hiçbiri ağı durdurmayı başaramadı. 

Bitcoin’in temel özelliklerini miras alan bir arka sistemi durdurmak mümkün değildir. Bu tür bir sistem herhangi bir bekçiye gerek kalmadan ve izin alma gerekliliği olmadan işlev görür. Bu nedenle baskıcı rejimlerin hâkim olduğu yerlerde bitcoin’in yaygın kullanımı şaşırtıcı değildir.

Merkezi borsalarda arka taraftaki merkeziyetsiz yapılar da benzer işlev görür. Kullanıcılar devletlerin ne yaparsa yapsın işlemlerin gerçekleştiği ana hatta müdahale edemeyeceğini bilirler. 

Modülerlik, birlikte çalışma ve yatay ölçeklenme

Birçok kişi için merkeziyetsiz borsalar ana bir hedef. Mademki kripto paralar merkeziyetsiz borsalar de merkeziyetsiz olmalı. 

Kripto paralar konusunda ilginin yükseldiği her dalgada CEX’ler trafiğin çoğunun geldiği ana etkileşim noktaları olarak görülüyorlar. Bunun iki temel nedeni söz konusu.

1. CEX’ler işlemleri gerçekleştirecek bir veri tabanı sunarak çok daha hızlı ve büyük bir fayda vaat eder. Yani işlemleri daha güçlü ve merkezi bir ağ üzerinden onaylamaya gerek yoktur.
   
   
2. Benzer şekilde orta katmanda yer alan veritabanı CEX’lerin çeşitli blok zincirinde çiftler listelemelerini kolaylaştırır. DEX’ler aynı blok zinciri üzerinde alım-satıma yönelik çiftler listelemekte güçlük çeker. Kripto alım-satımında en temel uygulamalardan olan ETH-BTC çifti gibi bir şey yapmak mümkün değildir.

Blok zincirleri arasında birlikte çalışmaya yönelik gelişmeler DEX’in bu iki alandaki oyun planını değiştirmeye imkân sağlıyor. Blok zincirleri arasında genel mesaj geçişlerini yöneten Axelar gibi birlikte çalışma ağları DEX’lerin de zincirler arası swap yapmalarına imkân vermeye başlıyor. 

Arka tarafta bu zincirler arası değişim yetkinlikleri tüm Web3 uygulamalarının yatay olarak ölçeklenebilmesi anlamına geliyor. DEX’ler sadece kendi çıktılarına odaklanan “appchain’ler” ortaya koyarak tıkanıklığı engellemeye çalışırlar ya da en hızlı çıktıyı oluşturan zincirleri seçerler. Artık farklı zincirlerde tutulan kullanıcıları, varlıkları ve uygulamaları bağlamak mümkün olabiliyor.

Birlikte çalışma özellikleri yatay ölçeklenmeyi de mümkün kılıyor. Uygulamalar yeni çıkan ve daha hızlı blok zincirlerine geçebiliyorlar ve bunun için kullanıcıların yer değiştirmesi gerekmiyor.

Son olarak ve belki de en önemlisi, bir CEX’in arka tarafta DEX kullanması geliştiricilerin de daha entegre olmasına ve “süper uygulama” benzeri yapılar kurgulanmasına zemin hazırlıyor. Tüm bunları bir arada düşündüğümüzde blok zinciri uygulamalarının merkeziyetsiz uygulamaların bir prensip olduğu değil bir rekabet avantajı ve hatta ayakta kalma yolu olarak görüldüğü bir noktaya evrildiği söylenebilir.