İnsan, Mantık ve Kripto Dünyası

Ekonomi biliminin temelinde bazı genel kabuller vardır ve aktivitelerin rasyoneli bu kabuller çerçevesinde oluşturulur. Bunların belki de en önemlisi Homo Economicus yani insanın rasyonel karar verdiği ve genel anlamda kendi çıkarları çerçevesinde mantıklı hareket ettiği genel kabulüdür. Her ne kadar bu yaklaşım son derece mantıklı görülse de tarih boyunca sayısız örnekle görüldüğü üzere insanoğlu denen varlık çoğu zaman rasyonalite bir yana akla hayale gelmeyen mantıksızlıklar içerisinde hareket edebilir. Kripto dünyasında göz göre göre tuzak projelere giren, ne idüğü belirsiz borsalara binlerce, on binlerce lira kaptıran insanların da aslında hareketlerinin özünde bu vardır.

Bizler, yani bu dünyanın gazetecileri, içerik üreticileri, uzmanları, danışmanları ve diğer profesyonelleri de bu rasyonellikten uzak yaklaşımlara neden biçmek zorunda hissederiz kendimizi. Bir keresinde bir hocam “İktisat olan garip olaylara mantıklı açıklama bulma bilimidir” demişti, haksız da değil. Özellikle ekonomistler, trader’lar ve danışmanlar gerçekleşen olaylara bir açıklama bulmak zorunda hissederler kendilerini zira hayatlarını idame ettirmek için paydaşlarına bilgi, öngörü ve tavsiye sunmaları esastır. Bunun son örneği Borsa İstanbul’da yaşanan ralli ve sonrası çöküş olayında görüldü. Bankacılık hisselerinin tavan-tavan gittiği ilk günlerde en cevval analist bile bir açıklama getiremeden “kem küm” cümlelerle bu son derece anlamsız hareketi yorumlamaya çalıştı. Birkaç cılız ses “Yapmayın, etmeyin” dese de her saniyede yeni bir tavanın olduğu ortamda sesleri hemen kesildi. Size bir şey hatırlattı mı? Hani boğa piyasasının yükseliş günlerinde bugün sıfırı tüketen bazı projelere eleştiri getirenlere “FUD’cııııı” diyenleri ne çabuk unuttuk? Neyse ne diyorduk: Acı olan şu ki düpedüz anlamsız bir olaya daha sonra anlam biçmek çabası da komik. Yok Rusya’dan gelen yüz milyar dolar varmış, yok yabancıların ilgisi patlatmış. Geçiniz anam babam geçiniz bunları bir kalemde.

Olana mantıklı bir açıklama bulmaya gerek yok. Zira aslında açıklama çok basit: İnsan mantıklı değil. Bunun üzerine koskoca bir psikoloji bilimi ve daha da özelinde davranış ekonomisi alanı kurgulanmış durumda. Kripto dünyasında da sıkça kullandığımı FOMO (kaçırma korkusu), sürü psikolojisi gibi kavramlar aslında insanın belirli şartlar, bağlam ve dinamikler oluştuğunda son derece mantık dışı hareket edebileceğini gösteriyor.

Burada kilit kavram “yanlılıklar” yani İngilizcesiyle “bias.” İnsanoğlu’nun tespit edilmiş yüzden fazla yanlılığı yani kabul gören kaideler dışına çıkmasına neden olan önyargıları, alışkanlıkları, höristik yaklaşımları söz konusu. Bunlar da karar alma süreçlerinde her şeyden, herkesten çok daha etkili.

Mesela aşırı özgüven yanlılığı. Birçok kişi olaylara ve gelişmelere karşı kendi muhakemesinin çok iyi olduğuna ve karşı görüştekilerin olayları yeterince anlayamadığına inanır. Bu da özgüven paylamasına neden olur. Örneğin Terra/LUNA konusundaki uyarıları dinleyen birçok kişi “siz anlamazsınız algoritmik coin’lerden bakın şöyle böyle” diyerek sonunda intihar noktasına geldiler. 

Mesela tanımlama yanlılığı. Bu günlük hayatımızda da sıkça düştüğümüz bir tuzak. Olayları işimize ve özellikle de kolayımıza geldiği gibi tanımlamak ve çerçevelemek. Aslında şeker pek de zararlı değilmiş çünkü falan filan. Kripto dünyası kötüymüş çünkü dolandırıcılar burada fink atıyormuş. Falanca coin çok iyi bir destek bulmuş yakında filanca borsada listelenecekmiş!

Mesela onaylama yanlılığı.  Bu en sık görülen durum. Eldeki verilerden kendi inancımıza uygun olanı alıyoruz, olmayanları görmezden geliyoruz. Yüz tane bilgi var 99’u elimizdekinin shit coin olduğunu gösteriyor. Ama sırrı kendinden menkul bir fenomen kardeşimiz “alın patlayacak uçacak” dediği için tüm bilgileri kenara bırakıyoruz ve alıyoruz.

Mesela grup etkisi. Bu konuda muazzam bir film tavsiye edelim 12 Öfkeli Adam. (Henry Fonda'nın oynadığı 1957 versiyonunu izleyin.) Bir de deney anlatalım. Bir grup öğrenci bir odaya kapatılıyor. Biri hariç hepsi deney ekibinden. Yani numaradan oradalar. Bir gariban yani denek de aralarında. Ekrana dört tane çubuk yansıtılıyor ve hangisinin kısa olduğu soruluyor. Sırayla herkes seçtiği şıkkı söylüyor. İlk birkaç soruya herkes doğru cevabı veriyor. Bizim denek de öyle. Sonra bir soruda bariz B şıkkı en kısa çubuğu gösterirken herkes uzun olduğu çok net görülen A şıkkını söylemeye başlıyor. Bizim denek şaşırıyor, etrafa bakınıyor, ama herkes son derece emin biçimde A dediği için o da A deyiveriyor. Yani Dicord’da, Spaces’de 300 kişiden 250’si “siyah” derken “beyaz” demek pek de kolay olmuyor. 

Yanlılıkların sonu gelmiyor. Ve rasyonel karar kapasitemizi engelliyorlar. Peki bunlarla nasıl baş edeceğiz? Bu sorunun cevabı kendimizi bilerek. Kişisel ve bağlamsal farkındalıkla. İşe Robert Cialdini okumakla başlayın. Ardından Cass Sunstein kitaplarına geçin. (Davranış ekonomisi ve hukuk alanının muazzam bir bilgesi olması kadar Star Wars hayranlığı da takdire şayandır.) “Bir şey gerçek olamayacak kadar iyiyse muhtemelen gerçek değildir” sözü boşu değil. Öncelikle önemli bir karar alırken bir durun ve “acaba şu anda bir yanlılık etkisinde olabilir miyim?” diyerek durumunuzu gözden geçirin. Eğer bir yanlılık hissediyorsanız bunun ne olabileceğin, etkisini nasıl kaldıracağınız düşünün. Gerekirse kararı erteleyin. Evet, saniyenin önemli olduğu rallilerde bunu yapmak kolay değil, biliyoruz. Ancak karar sizin, risk sizin. Eh risk iştahı da bu demek zaten öyle değil mi?