Ekonomide krizler baş gösterdiğinde hükümetler bu konuda bir şeyler yapmaya bakarlar. ABD’de, Büyük Buhran sonrasında Yeni Düzen adı verilen ve bankalara dair düzenlemeleri ve yoksulluğu azaltacak temel çözümleri içeren bir yaklaşım öne çıkmıştı. Büyük Resesyonla birlikte milyonlar ciddi kayıplar yaşamış ve bir dizi düzenleme hayata geçmişti. ABD Kongresi en azından gerekli reformları kabul ediyor görünmüştü. 

Ancak geçtiğimiz birkaç yıl içerisinde kripto ekonomisinin sıkıntıya girmesi, stabil paraların dolara olan çıpalarını kaybettikleri gibi bir dizi olay sonrasında ekosistemler ne dersler aldı dersiniz?

Sistemler çöktü ve birçok kişi ciddi zarar gördü. Ancak kripto borç verenler sorumluluğu üstlenmediler. Aksine sırtlarını hükümetlere dayadılar ve davalar ve iddianameler üzerinden bu pisliğin temizlenmesini isterken bir yandan da uygun ve sıkı olmayan düzenlemelerin savunuculuğuna soyundular. Ancak Sam Bankman-Fried ile dans ederken yakalanan bu kişilerin foyaları meydana çıktığından beri hükümetler artık bu numarayı yememeye başladılar.

Geçen yıl olanlara bakıldığında kriptonun blöfünün görüldüğü anlaşılıyor. En azından çok daha adil, iyi ve düzgün bir finansal sistem getirme iddiası sorgulanmaya başlandı. Milyonlarca insanın elindeki token’lar çöpe dönerken geliştiriciler bunların bir daha yaşanmayacağına dair taahhütler vermekten uzak kaldılar. 

Birçok kişi, mantıklı bir bakış açısına dayanarak, kriptonun belki de kanunları dolaşmaya yarayan, karanlık bir alan olduğunu düşünmeye başladılar. Geçen yılki büyük çöküş döneminde evini kaybeden bir tanıdığıma işlerin değiştiğini ve her şeyin güzel olacağını nasıl söyleyebilirim?

Pek, bu yaşananlara karşı tepkiler daha farklı verilseydi neler olabilirdi? Kripto dünyası gerçekten güvenilir bir altyapı kurmaya odaklansaydı? Bunun için hâlâ fırsat var. Protokol tasarımı aslında politika yapmak gibidir ve protokoller daha iyi politikalarla tasarlanmalıdır. Bir ekonomik yapının merkeziyetsiz olması onun güvenilirliği ve güvenliği göz ardı etmesini gerektirmez. 

Gelin hep beraber kriptodaki çöküşe dair gerçek anlamda ciddi bir reaksiyonun nasıl ve ne şekilde verilebileceğine dair biraz düşünce üretelim. Sektörde bu fikirleri hayata geçiremeye çalışan projeler de var ancak hiçbiri güven temelli bir sistematik dönüşüm noktasına gelebilmiş değiller.

Kullanıcıları korumak

Ethereum kurucu ortağı Vitalik Buterin, 2022’deki Terra-Luna çöküşü sırasında kripto protokollerine yönelik bir sigorta sistemi önermişti. Bu ve benzeri koruma tedbirlerine ihtiyaç olduğu aşikâr. Ortalama kullanıcılar, yönetişim süreçleri üzerinden yeterince etkide bulunamadıkları için protokolün kendilerini dolandırmayacağına güvenmek zorunda kalıyorlar. Akıllı sözleşmelerinde kullanıcıları yeterince koruyacak detaylar olmayan protokoller güvenmemek gerekli.

Şeffaflık beklemek

Kripto biraderlerine güvenme dönemi artık bitsin. Temel protokoller kendilerini hayata geçiren sözleşmelerin içerisinde belirli bir şeffaflık seviyesi kurgulamak durumundalar. FTX tarzı gölge işlemler herkese açık servislerde söz konusu bile olamamalı. Geleneksel borsada kote olan tüm şirketlerin düzenli bildirimler yapması şarttır. Biz de DeFi’dan daha fazla şeffaflık beklemeliyiz. Kullanıcıların mahremiyetini korurken herkese açık servislerde son noktaya kadar şeffaflık gözetilmeli. 

Yönetişim sözlerini tutmak

Kriptoya dair umudumu besleyen en önemli konulardan biri de çevrimiçi dünyada çok daha yaratıcı ve adil bir yönetişim ortamı oluşturma kapasitesi. Ancak birçok noktada merkeziyetsiz yönetişim vaadi ile projelerin gerçek hayattaki durumu yani birkaç kişi tarafından kontrol edilme durumu çelişiyor. Herkese açık uygulamalarda net ve merkeziyetsiz bir yönetişim olmalı ve demokratik yolun izlendiğinden emin olunmalı. Sistemler şeffaf olmalı ve denetlenmeli. 

Benim de yönetiminde bulunduğum Metagovernance Project bunu yapmak için merkeziyetsiz otonom organizasyonlardan (DAO) ve DAOStar standartlarından faydalanıyor. Ancak standartlar belirlenirken kriptoyu ayrıştıran özellikleri engelleyici değil öne çıkarıcı bir tavır izlenmeli. 

Hüküm vermek

Devletin resmi mahkemelerini devreye sokmadan önce iyi tasarlanmış, bağımsız ve merkeziyetsiz bir değerlendirme sistemi kurulmalı. Kleros ve Aragon Court gibi araçlar bu tür sistemlerin mümkün olabileceğini gösteriyor. Kimse hakkını arama imkânı vermeyen bir sözleşmeye güvenmemeli. 

İadeyi mümkün kılmak

Kripto cüzdanlarını neredeyse on yıldır düzenli kullanan biri olarak geçenlerde karşı karşıya kaldığım bir durumun dolandırıcılık olduğundan şüphelendim. Birçok kez işlemler sırasında bu tür hatalara düştüm. Kayıt defterleri değiştirilemez ve geri alınamaz olabilir ama işlemlerin böyle olmasına gerek yok. Güvenilir bir sözleşme hatalı veya kötü niyetli olduğu ispat edilen bir işlem geri alabilmeli. Geri alınabilen token’lar var ve özellikle tüketiciye dair uygulamalarda daha sık kullanılmaları gerekli. İade hakkı net politikalar ve hükümlerle desteklendiğinde insanların kullanacağı bir sistemde ana gereklilik haline gelebilir. 

Ortak güce odaklanmak

Geleneksel sistemde zenginlerin paralarını riske atacakları kumarhanelerden bolca var. Kriptoda riskli yapıların daha geniş çaplı erişimi ve ekonomik gücün tabana yayılmasını destekleyen, iyi niyetli yapılar olması önemli. Eski dünyanın yatırımcıları, halihazırda birçok önde gelen kripto projesine yatırım yaptılar. Bunu önlemek için sıradan insanların sermayeye kolayca erişebildiği ve serbestçe yatırımlara dahil olabildiği finansal araçlar tasarlamak önemlidir. Kuadratik fonlama gibi teknikler insanları cebi şişkin para babalarından daha öne çıkarmaya imkân verebiliyor.

İyi yönetişim için daha fazla girişim

Tüm bunlar, olgunlaşmış, internet temelli bir ekonomi için olmazsa olmazlar. Örneğin protokoller insan haklarını koruyan ve ekolojik dengeyi destekleyen politikalar içerebilirler. Peki sizce etrafınızdaki insanlar sanal ekonomiyi daha güvenilir addetmek için ne tür uygulamalar talep ediyorlar?

Bu hikâye henüz bitmedi. Katman 2 ekosistemin gelimi işi daha ciddiye almamıza yardımcı olacak. Bunu ne kadar söylesek ad: protokol tasarımı politika üretmek gibidir ve her yeni protokol daha iyi politikalarla tasarlanmalıdır.

Ancak sadece piyasalara ve yatırımcı teşviklerine güvenmek yetmez. Ekonominin kendisine güvenmek, yönetişim açısından başlı başına sınırlayıcı bir unsurdur.

Eğer kriptoda hâlâ bir umut varsa bu ekosistemin halk için olduğu ve böyle tasarlanması gerektiği unutulmamalı. Spekülatörlere göre değil bu dünyadan en fazla değeri elde edecekler için tasarlanmalı. 

Mevcut durumdan daha kötüsüne değil daha iyisine ihtiyacımız var. Mevcut durum iç açıcı olmadığına göre yapmamız gereken çok ev ödevi var.