Kripto dünyasının önde gelen yatırımcılarından Sam Bankman-Fried Bloomberg’e verdiği röportajın 20. dakikasında önemli bir tespitte bulunuyordu: Kripto genelde “bul karayı al parayı” oyunudur. 

“Nereden mi başlıyorsunuz? Önce bir kutu üretiyorsunuz. Bu kutuyu tüm bankacılık sitemini 38 günde tepede tırnağa değiştirecek bir şeymiş gibi süslüyorsunuz.”

Kripto, daha da özelinde “getiri madenciliği yani bir tokenı başka tokenlara dönüştürme işi para basan makinelerle, bu makinelere oy hakkı veren sistemlerle veya gelecekte bazı getiriler vaat eden projelerle dolu. Bankman-Fried, “Tokenınınız bir kutuya koyuyorsunuz ve bir çıktı elde ediyorsunuz. Herkes kendi kutusunu yapabiliyor” diyor.

Bu diyalog, Bloomberg’ün finans uzmanı Matt Levine’in getiri madenciliği konusuna dair detaylı açıklama talebiyle sorduğu sorularla devam etti. Örneğin sofistike yatırımcılara dair konuşuldu ama tanımı yeterince netleştirilemedi. Levine sohbeti “Yani aslında ponzi işi yapıyorum ve gayet de başarılıyım” şeklinde özetledi.

Elbette ki kripto boş bir kutunun çok ötesinde bir konsept. Kripto ekonomik faaliyetlerin kontrolünün merkeziyetçi yapılardan toplulukların hakim olduğu yapılara aktarıldığı bir yaklaşım. Geliştiricilerin ve girişimcilerin piyasanın yetersiz kaldığını düşündüğü veya rantiyeye dönüşen her noktaya müdahale edebilen bir yapı. Tabi ki teoride…

Ancak Bankman-Fried’ın yorumları da boş değil. Kripto genelde insanların anlattığı hikayeler üzerinden tanımlanıyor veya markası böyle oluşuyor. Örneğin Ethereum’un ne olduğunu sorduğunuzda blok zinciri tabanlı sanal şehirler kurmaktan bankacılık hizmetlerinden yararlanamayan kişilere finansal hizmet sunmaya kadar birçok farklı açıdan kurgulanmış cevaplar alırsınız. Fakat bu yanıtların pek azı Bankman-Fried’ın para makinesi analojisi kadar açık ve nettir. 

İnsanların üzerinde daha fazla kafa yormasını gerektiren bir teori daha var. O da şu: Kripto bir lüks üründür. Bitcoin Magazine’de yayımlanan ve gelişmekte olan ülkelerdeki insanların refahlarını ve servetlerini korumak ve artırmak için bitcoinden nasıl yararlandığını anlatan makaleler veya NFT’lerin hayır işlerinde kullanımına dair hikayeler bir tarafa, kriptonun insanların kendilerinin reklamını yapmak veya kişisel çıkarları artırmak amaçlı kullanıldığı yüzlerce örnek de mevcut. 

Yani kripto belirli bir yaşam tarzının veya bir harekete veya belirli fikirlere destek vermenin de bir göstergesi olabilir. Kripto kullanıcıları genelde bilinçli tüketicilerdir. Doğru coini ve doğru uygulamayı kullanmaya hassasiyet gösterirler.

Lüks Boyutu

Geçen yıl kriptonun lüks bir ürün olduğunu ve Gucci’nin henüz bunun farkına varamadığını yazmıştım. İtalyan lüks markası kısa süre önce bir açıklama yaparak ABD’deki belirli mağazalarında kripto ödeme kabul edeceğini belirtti. Diğer lüks markalar da kripto dünyasına adım atmaya başladılar. 

Hublot, Franck Muller ve Norqain gibi üst uç saat markaları kripto ödeme almaya başladı. Travala.com, Tesla, yat üreticisi TJB Super Yachts da bunlara katıldı. Louis Vuitton ve Hennessy gibi markaları bünyesinde barındıran dev şirket LVMH de ürünlerinin orijinalliğini göstermek için blokzincirinden yararlanıyor. 

Bazı şirketler de metaversede konumlanıyor ve kendi NFT’lerini mint ediyor. Biraz riskli olsa da buradaki genel kabul şu: İnsanlar kriptodan zengin oluyor, kripto zenginleri bu dünyaya yakın ve bu dünyayı anlayan markalara eğilim gösteriyor. 

Gerçekten de Bloomberg gibi mecralarda kriptocuları alım gücü yüksek bir kitle olarak resmeden birçok haber/makale bulunuyor. Bu kişilerin ev, tatil, lüks hizmetler gibi alanlara ilgi gösterdiği söyleniyor. Bu servet dijital ve internet temelli olsa da sonuçta para paradır.

Ancak kripto sadece lükse erişmenin bir aracı değil, lüksün kendisi. Yazar Pamela N. Danziger bir markayı “lüks” yapan 10 özellik tanımlar. Özetlemek gerekirse bunların temelinde üstünlük veya sofistikasyon, kıtlık ve otantiklik ve herkesin hayranlık duyması yatar. 

Piyasa analistleri, bazen dijital varlıkları Veblen ürünleri olarak yani fiyatı arttıkça talebin de arttığı ürünler şeklinde tanımlarlar. Bu aslında algılanan değerle ilgili bir durumdur. İnsanların popüler bir varlığı edinmek istediklerinde fiyatının artması durumu kripto hiper döngülerinde de görülür. Elbette devreye giren başka psikolojik unsurlar da var ancak verilere bakıldığında paranın değeri 60.000 doları aştığı dönemdeki alıcı sayısı bugünkünden daha fazla. 

Postmodern, endüstri devrimi sonrası ekonomide herhangi bir şey anında moda olabilir. Bugün lüks, marka özelliğinden veya işçilik kalitesinden ziyade kimlik ve etki üzerinden tanımlanmaya başlıyor. 

Uzmanlar Ne Diyor?

Boston Consulting Group’un (BCG) kıdemli ortağı Michael J. Silverstein ve Bath & Body Works’ün CEO’su Neil Fiske’nin Harvard Business Review’da yayımlanan makalesinde “toplumun geneli ile belirli bir zümre arasında kalan bir noktaya konumlanan” yeni bir lüks tanımının olduğu belirtiliyor. Bu ürünler süper premiumdan daha altta ama uygun fiyatlı seçeneklerin üzerinde konumlanıyor. 

Makalede şöyle deniliyor: “Tüketiciler kendi kimliklerine, yapmak istediklerine yönelik olumlu söylemler geliştiren ve günlük hayatın stresiyle baş etmelerine imkân veren ürünler istiyor. Ürünlerle olan bu aşk ilişkisi genelde duygusal.”

Makalede ayrıca, lüks ürünlerin sürekli sizinle konuşan bir ses gibi olduğu söylüyor. Bu ürünler size özen göstereceklerini, çok çalışmanın ve kendinize az vakit ayırmanın sıkıntılarını hafifleteceklerini, size yeni ve tatmin edici maceralar sunacaklarını, sizi başka kişilerle ilişkiye geçireceklerini vurguluyor. Bununla da kalmayıp kendinizi gerçekleştirmenize yardımcı olacaklarını, başarıyı vurgulayacaklarını ve kişisel değerleri netleştireceklerini de vaat ediyorlar. 

Wharton’da pazarlama profesörü olan Z. John Zhang ve Pınar Yıldırım verdikleri bir röportajda, “Lüks ürünlere harcama yapmak milletin gözü önünde paranızı yakarak ne kadar zengin olduğunuz göstermek gibi bir şey” diyor. Zhang ve Yıldırım, A Theory of Minimalist Luxury adlı kitaplarında bir grup insanın parasının arttığı ve taklit ürünlerin kalitesinin yükseldiği modern dünyada Veblen türü ürünlerin durumunu inceliyor.

Bitcoinin değeri enerji kullanımına bağlı olduğundan dolayı da lüks bir ürün olarak görülebilir. Bitcoin bir piyasa ve bir araç sağlıyor ancak bunu hayata geçirmek için enerji tükettiğinden dolayı ve bu enerjinin her geçen gün daha da artmasından dolayı da değerli addedilebiliyor. Bazı araştırmalara göre kripto konusunda bilgi sahibi olmak veya bu alanda yatırım yapmak seksi olarak görülüyor. 

Wharton profesörleri günümüzdeki lüks markaların (taklit ürünler ve bir dizi alternatiflerle de rekabet ediyorlar) müşteri gözünde olabildiğince net ve zarar görmemiş biçimde konumlanmaları gerektiğini vurguluyorlar. Bu, bitcoin minimalistlerinin BTC ile diğer coinleri ayırmaya yönelik çabalarının da özündeki olgu. 

Zhang ve Yıldırım, pandeminin birçok kişinin kendi değerlerini sorgulamalarına neden olduğunu belirtiyorlar. Bazı kişiler için bu dönemde ürün ve hizmetlere dair sorgulamalar paranın ne anlama geldiğinin de sorgulanmasına neden oldu. İnsanlar daha az alım yapmayı düşünür oldu.

Bu herkesi kapsayan bir durum değil. Kripto insanın servetinin bir göstergesi gibi görüldüğü gibi finansal anlamında kapsayıcılığı da ifade edebilen güçlü bir araç. Yani kutuyu açıp içinde ne olduğunu görmek gerek.