CoinDesk Türkiye Analiz: Türkiye, Dijital Lira Projesinde Nelere Dikkat Etmeli?

Bundan yalnızca birkaç yıl öncesine kadar fikir olmanın ötesine geçmeyen merkez bankası dijital paraları, artık çeşitli şekillerde insan yaşamına girmiş ve popülarite kazanmış durumda. Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS) tarafından TCMB’nin de yer aldığı 81 merkez bankasının katılımıyla yapılan bir çalışma, dünyadaki her 10 merkez bankasından 9’unun CBDC’lere yönelik çalışmalar yaptığını gösteriyor. 

Merkez bankası dijital paralarının finansal katılımı artırabileceği, ödeme işlemlerini hızlandırıp daha düşük maliyetli hale getirebileceği, ülkelerin parasal egemenliğini pekiştirebileceği ve finansal erişimi iyileştirebileceği düşünülüyor. 

Bu fikir, her ne kadar bohçasında bolca bereket taşısa da, onu hayata geçirmeyi dileyen ülkelerin hem yurt içi hem yurt dışı düzeyinde, örneğin hukuki zemini, teknolojik altyapıyı ve politik uyumu belirlemek gibi, kayda değer değişimler yapmasını gerektiriyor. 

TCMB, henüz uygulamaya konup konmayacağı konusunda nihai bir karar almamış olmakla birlikte, “mevcut ödemeler altyapısını tamamlayıcı nitelikte” olabilecek bir dijital Türk lirası projesi ile ilgili araştırmalarını sürdürüyor. Dijital Türk Lirası Sistemi Geliştirme Projesi’nde TCMB’ye HAVELSAN, ASELSAN ve TÜBİTAK BİLGEM destek oluyor. 

Pilot çalışmalarını başlatan TCMB, birinci fazı kapalı devre olarak yürütmeyi, daha sonra projeye katılımcı kurumların çalışanlarının dijital para ile işlem yapabileceği, onun ardından ise yine bu çalışanların dijital cüzdanlar aracılığıyla alışveriş yapmaya başlayabileceği fazlar yürütmeyi planlıyor. Çalışmanın sonuçlarının, 2022 yılı içerisinde paylaşılması bekleniyor. 

Dijital Türk lirası, yurt içinde nasıl fayda sağlar? 

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, 2021 yılının başında kullanıcıların farklı bankalar arasında 7 gün, 24 saat boyunca hızla para aktarabilmesini sağlayan Fonların Anlık ve Sürekli Transferi (FAST) sistemini uygulamaya koydu. FAST ile birlikte kullanılacak ve yerel ödeme altyapısını tamamlayacak bir CBDC, bu altyapının daha etkili bir şekilde çalışmasını sağlayabilir. 

Fintech girişimlerine danışmanlık hizmeti veren FinWise Consulting’in ortaklarından Ramazan Küçük, CoinDesk Türkiye’ye yaptığı açıklamalarda hem kaydi para hem nakit para sistemlerinin masraflı sistemler olduğunu ve “dijital liranın, ödeme sistemlerindeki maliyeti minimuma indirebileceğini” söyledi: “Dijital lira uygun şekilde tasarlanırsa finansal aracılık maliyetlerini minimuma indiren, etkin ve hızlı işleyen bir ödeme sistemi altyapısı sunabilir. Bu ortamda ortaya çıkacak fintech girişimleri de bu altyapıyı kullanarak hem daha etkin işleyen bir piyasa yapısı oluşturacak hem de insanların hayatını kolaylaştıracaklardır.” Küçük ayrıca Türkiye’de banka hesabı sahipliğinin özellikle kadınlar arasında düşük olduğuna dikkat çekerek, dijital Türk lirası sayesinde “nüfusun tamamına hesap sahipliği olanağı” sunulabileceğini belirtti. 

Görüşlerini CoinDesk Türkiye ile paylaşan Kuveyt Türk Dijital Bankacılık Grup Müdürü Dr. Okan Acar’a göre dijital Türk lirası, düşük maliyetli ve hızlı çözümlere ek olarak daha farklı faydalar da sağlayabilir. 

Kağıt paralarda görülen işçilik, üretim, stoklama, dağıtım maliyetleri, merkez bankası dijital paraları için söz konusu değil. Bunun senyoraj gelirlerini artıracağından bahseden Dr. Acar, CBDC ile yapılacak işlemlerin tamamen dijital şekilde yürütülecek olması ile ilgili de şunu ekledi: “İşlemlerin hızlanacak olması ve dijitalde başlayıp dijitalde devam etmesi, devletin bu işlemleri daha yakın izlemesine olanak sağlayıp kayıt dışı ekonominin azalmasına sebep olacaktır. Bu durum da vergi gelirlerinin artmasını sağlayacaktır.” 

Merkez bankası dijital paraları, Bahamalar’da ve Nijerya’da farklı şekillerde hayata geçirildi. Bu sırada CBDC’lerle ilgili araştırmaları 2014 yılına dayanan ve bu alana öncülük eden Çin, e-CNY olarak tanıttığı CBDC için 100 milyondan fazla dijital cüzdan oluşturdu ve pilot çalışmalarını sürdürüyor. 

Contextual Solutions kurucusu Şebnem Elif Kocaoğlu Ulbrich’e göre dijital Türk lirası, Türkiye’nin bu gibi “ülkelerin gerisinde kalmayarak, kamusal inovasyonu desteklemesini” sağlayabilir: 

“Kurulan sağlam bir teknolojik ve yasal altyapı ile yerel girişimlerin yeni ürün çıkarmasının önü açılarak, rekabet tetiklenebilir.” 

Dijital Türk lirası, yurt dışında nasıl fayda sağlar? 

Merkez bankası dijital paraları, günümüz uluslararası para transfer sistemlerindeki pürüzlerin bir kısmını ortadan kaldırarak hem yurt dışına hem farklı para birimleri arasında yapılan işlemlerin verimliliğini artırabilir, bu işlemlerin maliyetini düşürebilir ve mesai saati uyuşmazlığını ortadan kaldırarak 7/24 çalışacak bir altyapının kurulmasını sağlayabilir. 

Kocaoğlu Ulbrich, bu fırsatlardan yararlanılarak tasarlanacak bir dijital Türk lirasının, “Türk şirketlerinin uluslararası ticaret süreçlerini olumlu yönde etkileyebileceğini” düşünüyor. Bu görüşü yankılayan Dr. Akar ise dijital TL’nin “özellikle bölgesel ticarette kullanılmaya başlamasının, yurt dışında dijital TL’ye olan talebi artırabileceğini” belirtiyor. 

Başta Dünya Bankası olmak üzere çeşitli uluslararası kuruluşlara danışmanlık veren Mehmet Kerse, CoinDesk Türkiye’ye yaptığı açıklamalarda dijital Türk lirasının “dış ticareti ve yatırımı artırabileceğini” söylerken, böyle bir projenin gelişimi sırasında “diğer ülkelerin CBDC’leri ile uyumlu çalışabilecek bir sistem düşünmenin” ve “farklı merkez bankaları ve BIS ile ortak çalışma ve pilot uygulamalar yapmanın” faydalı olabileceği görüşünde. 

Sınır ötesi ödeme işlemlerinde kullanılabilecek, diğer ülkelerin para birimleri ile uyumlu şekilde çalışabilecek ve yine diğer ülkelerin geliştirebileceği olası CBDC’lerle uyumlu şekilde işleyecek bir merkez bankası dijital parasının ne gibi bir tasarıma sahip olması gerektiği, ayrı bir soru işareti doğuruyor. CoinDesk Türkiye’ye konuşan Dr. Soner Canko, bunun gibi soru işaretlerine yanıt arayan “her ülkenin, birbirinden farklı yol haritaları izlediğini” ve “bu durumun büyük bir kaynak ve zaman israfına yol açtığını” söyleyerek ekliyor: 

“CBDC ülkeler arası bir rekabet unsuru değil, önemli bir iş birliği aracı olarak düşünülmeli ve bu vizyon ile tüm beklentileri karşılayacak şekilde dizayn edilmelidir.” 

Dijital Türk lirasında dikkat edilmesi gereken noktalar 

CBDC’ler, merkez bankası tarafından doğrudan halka dağıtılabildiği surette “genel amaçlı” ya da yalnızca finans kurumlarına dağıtıldığı surette “toptan” yapıda olabilmektedir. 

Bu tasarım içerisindeki üretim, yönetim, dağıtım ve denetim rolleri bütünüyle merkez bankasına bırakılabileceği gibi rollerin merkez bankası ile özel bankalar arasında dağıtıldığı “aracılı” bir model izlenebilir. 

Alınacak farklı tasarımsal kararlar, ülkelerin finansal rotalarında büyük değişimlere sebebiyet verebilir. Kerse, “Dijital lira ile ilgili düşünülmesi gereken en önemli konulardan birisi, bunun bankacılık sektörü ve finansal istikrar üzerindeki etkileridir.” dedi. 

Özel bankalar, verdikleri kredilerin kaynağını büyük oranda topladıkları mevduatlardan sağlamaktadır. Kerse’ye göre bir dijital Türk lirası projesi, insanların “mevduattan dijital liraya kaçmasına” yol açabilir. Bunun “kredi piyasası ve genel ekonomi üzerinde olumsuz etkilerinin olabileceğini” söyleyen Kerse, bunun önlenebilir bir sorun olduğunu düşünüyor. 

“TCMB, mevduattan dijital liraya olabilecek önemli kaçışları bazı limitler koyarak sınırlandırabilir. Bir kişinin dijital lira hesabında tutabileceği maksimum tutarı kısıtlamak gibi. Örneğin TCMB bir birey dijital lira hesabında 25 bin TL’den fazla tutamaz gibi bir limit koyabilir isterse. Ya da Avrupa Merkez Bankasının da planladığı gibi sistemde çıkarılacak tüm CBDC tutarına ilişkin bir üst sınır da belirlenebilir.” 

Uzmanlara göre özel sektöre bu denli nüfuz edebilecek bir proje, kamu ve özel sektör arasında ileri derecede iş birliği gerektiriyor. Kerse’ye göre TCMB bunu sağlayabilmek adına “bankalar, elektronik para kuruluşları gibi finans kuruluşlarının ve Türkiye Bankalar Birliği, Türkiye Katılım Bankaları Birliği ve Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşları Birliği’nin görüşlerini” alabilir. 

Dr. Akar ise TCMB’nin Dijital Türk Lirası Ağı’nı oluşturduktan sonra “kamu kurumları ile deneysel faaliyetler başlatabileceğini, daha sonra bankalar ile finansal sistemde bir genişleme yapmanın gündeme gelebileceğini” söylüyor ve “Bunları takip ediyoruz.” diyor. 

Dijital ortamda var olan CBDC’lerin doğurduğu en büyük soru işaretlerinden birisi de güvenlik konusu. Ramazan Küçük, siber güvenlik noktasında karşılaşılabilecek sorunlarla ilgili şunları söylüyor: 

“En önemli konu siber güvenlik konusudur. Bu hem uygulamanın tasarımı açısından hem de kullanıcılar açısından bir risk unsurudur. Sistemin siber saldırılara karşı dayanıklılığı hacker grupları tarafından test edilecektir. Önemli sorunlarla karşılaşılması projeye olan güveni sarsabilecektir. Ayrıca geleneksel bankacılık sisteminde de mudiler çeşitli yöntemlerle dolandırılabilmektedirler. Dijital cüzdanların tasarımında ilk günden itibaren dolandırıcılık faaliyetlerine karşı önlemler alınmalıdır.” 

Kocaoğlu Ulbrich ise dijital lira projesinin, hayata geçirildikten sonra atıl kalma riskinin olduğuna dikkat çekiyor. Bu gibi projeler, “harcanan efor ve masraflar, tarafların ortak paydada buluşmaması ya da zamanında buluşamamasından dolayı teknolojinin geride kalması sebebiyle, boşa maliyet yaratabiliyor.” Burada “toplumun yeterince bilinçlendirilmesinin” de önemli bir nokta olduğuna değinen Kocaoğlu Ulbrich’e göre, dijital lira projesinin onaylanması halinde, “kamuoyuna projenin faydaları ve kullanım alanları ile ilgili bilgi verilmeli, tüketiciler eğitim ve brifingler ile sürece dahil edilmelidir.” 

Buna karşın uzmanlar, Türkiye’nin teknolojik altyapısının dijital Türk lirası projesi için yeterli olabileceğini düşünme eğilimi gösteriyor. Türkiye’de “uzaktan müşteri edinilmesi, bulut teknolojisi, API, yapay zeka ve büyük veri analizi, temassız teknolojiler ve blokzincir” gibi teknolojilerin gelişmekte olduğuna dikkat çeken Kerse, TCMB’nin de dijital lira konusunda “gerekli adımları attığını” belirterek, Türkiye’deki “sistem altyapısının ve teknoloji seviyesinin, dijital lira ve ileri seviye uygulamaları için son derece uygun olduğunu” ekliyor. 

Zaman daralıyor ama acele edilmemeli 

Merkez bankası dijital paraları için yapılan çalışmaların hızında ve ölçeğinde süratle ilerleme kaydediliyor. Bu çalışmalar için yapılacak uluslararası iş birliklerinin önemi vurgulanırken İngiltere Merkez Bankası, Avrupa Merkez Bankası ve Federal Rezerv’in CBDC konusunda birlikte çalıştığı, buna ek olarak Avustralya, Birleşik Arap Emirlikleri, Çin, Singapur, Tayland gibi ülkelerin merkez bankalarının Uluslararası Ödemeler Bankası ile birlikte yürütülen deney çalışmalarında diğer ülkelerle bir araya geldiği biliniyor. 

Canko, bu haliyle CBDC’lerin “yakın gelecekte hayatımızın bir parçası olmasının çok muhtemel” olduğunu söylüyor ve global ritme ayak uydurmanın önemi üstünde duruyor: 

“Özellikle dijital paralar konusunda, tüm dünya ülkeleri nefes kesen bir hızda ilerlerken ülke olarak zamanımızın azaldığını kabul etmekte fayda var.” 

CBDC’ler için yapılan deney ve pilot çalışmaları gündemde her ne kadar daha çok yer edinmeye başlamışsa da, bu çalışmaların neye gebe olduğu konusunda aceleci bir karar vermemek gerekiyor. Çünkü CBDC’ler, birçok alanda fayda vadediyor olmakla birlikte, yine birçok alanda soru işareti ve risk de doğuruyor. Birleşik Krallık’taki Lordlar Kamarası Ekonomik İşler Komisyonu, CBDC’lerle ilgili yaptığı değerlendirmeler sonucunda şu sonuca varmıştı: 

“Birleşik Krallık’ta bir CBDC’ye neden ihtiyaç duyulduğu konusunda henüz ikna edici bir argüman duymuş değiliz. CBDC, sınır ötesi ödemelerin ucuzlaşması ve hızlanması, işlemlerin daha hızlı tamamlanması noktalarında bazı avantajlar sunsa da, finansal istikrar ve gizliliğin korunması bakımından kayda değer zorluklar doğurur.” 

Dijital Türk lirası projesinin geleceğiyle ilgili alınacak nihai kararı yorumlayan Kocaoğlu Ulbrich, öncelikle bir merkez bankası dijital parasının tam olarak hangi “problemi” çözdüğünün saptanması gerektiğini, bunun için ise “pilot projelerin artmasının gerektiğini” düşünüyor. 

Kerse de TCMB’nin, yapacağı bu çalışmalar sırasında sektörde halihazırda bulunan “ürün ve hizmetlerin, ihtiyaçları karşılayıp karşılamadığına ve çıkarılacak bir dijital lira projesinin, ek bir değer katıp katmayacağına yönelik analizler” yapmasının doğru olacağını savunuyor. Dijital liranın şu an için “kesinlikle sahip olunması gereken bir ürün olarak görülmemesi gerektiğini” vurgulayan Kerse’ye göre bu projenin geleceğine yönelik atılacak adımların detaylandırılmasından önce, bu ürüne gerçekten ihtiyaç olup olmadığının anlaşılması gerekiyor.